مطالعات فرهنگی و رسانه ایران
این تارنما به آخرین مباحث حوزه مطالعات فرهنگی و رسانه ایران با چشم انداز ارتباطی می پردازد.مطالعات فرهنگی و رسانه ایران
این تارنما به آخرین مباحث حوزه مطالعات فرهنگی و رسانه ایران با چشم انداز ارتباطی می پردازد.کارل مانهایم کیست؟
«مطالعات فرهنگی و رسانه ایران»- کارل مانهایم (زادهٔ ۲۷ مارس ۱۸۹۳ در بوداپست – درگذشتهٔ ۱۹ ژانویه ۱۹۴۷ در لندن) فیلسوف و جامعه‌شناس مجاری‌الاصل است. کتاب ایدئولوژی و اتوپیا او در جامعه‌شناسی معرفت شهرت زیادی دارد و بسیاری او را مؤسس این رشته می‌دانند.
زندگی‌نامه
مانهایم در ۱۸۹۳ از در بوداپست از پدری آلمانی و مادری اصالتاً مجاری به دنیا آمد. برای تحصیلات دانشگاهی به فرایبورگ و هایدلبرگ و نهایتاً پاریس رفت. در طول تحصیلش در بوداپست و هایدلبرگ با یولیسما لانگ آشنا شد و نهایتاً در ۱۹۲۱ با او ازدواج کرد. وی رسالهٔ دکتری خود را دربارهٔ «تحلیل ساختاری شناخت» نوشت. از اساتید مشهور او می‌توان به گئورگ لوکاچ، بلا زالای و امیل لاسک اشاره کرد.
در سال ۱۹۲۵ او استاد خصوصی (به آلمانی: Privatdozent) دانشگاه هایدلبرگ و در سال ۱۹۲۹ نیز استاد جامعه‌شناسی و اقتصاد دانشگاه فرانکفورت بود. در ۱۹۳۳ به لندن مهاجرت کرد و تا آخر عمر آنجا ماند. در لندن ابتدا به مدرسهٔ اقتصادی لندن و سپس مؤسسهٔ تعلیم و تربیت دانشگاه لندن رفت. در ۱۹۴۶ استاد کرسی علوم تربیت در این دانشگاه شد و یکسال بعد درگذشت.
اندیشه
مانهایم تحت تأثیر اندیشه‌های مارکس و همچنین هگل و دیلتای بود. کتاب ایدئولوژی و اتوپیا در دورهٔ اوج نفوذ مارکسیسم در بین سال‌های ۱۹۲۹ تا ۱۹۳۱ به‌صورت مقالاتی نگاشته شد. وی در اواخر عمر به تدریج از مارکسیسم فاصله گرفت و به مسیحیت نزدیک شد. او معتقد بود می‌توان از ابزارهای غیر انقلابی نظیر آموزش و پرورش برای تحقق جامعه‌ای بهتر یاری گرفت.
از نظر مانهایم آگاهی انسان تحت تأثیر پایگاه اجتماعی او قرار دارد و این تأثیر باید مورد توجه نظریهٔ جدید شناخت قرار گیرد. تأثیر این موارد حتی تا ساخت مقولات فاهمه نیز گسترش دارد و از این نظر او معتقد بود شناخت‌شناسی کانتی در نظام علمی جدید پاسخگو نیست.
باشگاه اندیشه در یادداشتی کارل مانهایم را چنین معرفی می کند:
کارل مانهایم در ۲۷ مارس ۱۸۹۳ در یک خانواده یهودى در بوداپست مجارستان به دنیا آمد، مادرش آلمانى و پدرش مجار بود. او پس از پایان دوره متوسطه تحصیلات خود را در دانشگاه هاى بوداپست و برلین ادامه داد. او همچنین تحصیلات تکمیلى خود را در فرایبورگ، هایدلبرگ و پاریس پى گرفت.مانهایم در سال ۱۹۱۵ در بازگشت به بوداپست انجمنى مرکب از روشنفکران طرفدار لوکاچ را شکل مى دهد. پس از پایان جنگ جهانى اول و به دنبال روى کار آمدن جمهورى شوراها در مجارستان، شکست جمهورى پس از مدتى کوتاه و اشغال بوداپست توسط ارتش رومانى و ارتش ضدانقلاب لوکاچ، مانهایم و بسیارى دیگر که اغلب از روشنفکران یهودى بودند از کشور گریختند.مانهایم در ۱۹۲۰ به هایدلبرگ گریخت و در سال ۱۹۲۶ در دانشکده فلسفه هایدلبرگ مشغول به تدریس شد. وى در ۱۹۲۹ به عنوان استاد جامعه شناسى و اقتصاد به دانشگاه فرانکفورت عزیمت کرد. در ۱۹۳۳ با افزایش قدرت هیتلر و حزب ناسیونال سوسیالیست، مانهایم به دعوت مدرسه اقتصاد لندن (LSE) پاسخ مثبت داد و بدین ترتیب دور دوم مهاجرت وى به عنوان یک پناهنده سیاسى آغاز شد. سرانجام مانهایم پس از سال ها فعالیت علمى و دانشگاهى در ۹ ژانویه ۱۹۴۷ در لندن درگذشت.
به رغم اینکه نقش اساسى مانهایم در شکل گیرى «جامعه شناسى معرفت» به عنوان شاخه اى خاص در جامعه شناسى غیرقابل انکار است و همچنین بررسى هاى وى در باب اندیشه محافظه کارى، برنامه ریزى اجتماعى، سلسله نسل ها و روشنفکران از جمله آثار قابل تامل در این حوزه ها محسوب مى شوند اما او هیچ گاه همچون هم عصرانش (زیمل و ماکس وبر) به عنوان یک جامعه شناس کلاسیک شناخته نشده است. به نظر مى رسد علاقه شدید مانهایم به نگارش مقالات متعدد و مجزا و در نتیجه عدم وجود کتاب هایى با خطوط فکرى منسجم و مشخص یکى از علل دور ماندن او از جرگه جامعه شناسان کلاسیک باشد. احتمالاً جذب مانهایم در فرهنگ انگلیسى در سال هاى طولانى حضورش در انگلستان نیز پذیرش او به عنوان یک اندیشمند مدرن و برجسته در سطح جهانى را دشوار ساخته است و نهایتاً اینکه به دلیل تشتت و عدم انسجام اندیشه ها و نظریات مانهایم هیچ مکتب خاصى حول اندیشه هاى او شکل نگرفته و در واقع جامعه شناسى وى درمان هاى خاصى را براى دردهاى اجتماعى ارائه نمى کند.به طور کلى درباره توسعه فکرى نامنظم و اندیشه هاى نامنسجم و گاه متناقض مانهایم اظهارنظرهاى متفاوتى از سوى متفکرین ارائه شده است.به عنوان مثال رملینگ در کتاب «جامعه شناسى کارل مانهایم» تحول فکرى مانهایم را به چهار دوره تقسیم مى کند؛
مرحله اول (۱۹۳۲-۱۹۱۸): مانهایم به عنوان نماینده طبقه روشنفکران لیبرال و پیشرو پس از جنگ در اروپاى مرکزى در طول دهه ۱۹۲۰ تاریخ گرایى مطلق را به عنوان مبناى تفسیر خود از واقعیت اجتماعى- فرهنگى در نظر مى گیرد. در این دوره است که او کتاب «ایدئولوژى و یوتوپیا» را مى نویسد و این نظریه را مطرح مى کند که شناخت تمامى گروه هاى اجتماعى متاثر از وضعیت وجودى- اجتماعى آنها است.
مرحله دوم (۱۹۳۸-۱۹۳۳): در ۱۹۳۳ با ورود به انگلستان گرایش معرفت شناختى، هستى شناختى و روش شناختى او که به تدوین جامعه شناسى معرفت منجر شده بود، جاى خود را به گرایشى خاص و ویژه نسبت به پدیده هاى بحرانى قرن بیستم داد.او نظریه برنامه ریزى اجتماعى دموکراتیک خود را به منظور ارائه راه حل مسائلى که جوامع سرمایه دارى پیشرفته به آنها مبتلا بودند، تدوین کرد.
مرحله سوم (۱۹۴۴-۱۹۳۹): تجربه جنگ جهانى دوم گرایش به عقلانیت را در مانهایم کاهش داد. در اوایل دهه ۱۹۴۰ مانهایم به این نتیجه رسید که تاکید اولیه او بر عقلانیت در ارتباط با وظیفه فهم کامل شخصیت انسانى یک سویه و نارسا بوده است. در این دوره است که او به معانى اجتماعى ارزش ها و اهمیت کارکردى نهادهایى چون آموزش و دین توجه خاصى نشان مى دهد.
مرحله چهارم (۱۹۴۷-۱۹۴۵): گذار مانهایم به مرحله پایانى تحول فکرى اش با پایان یافتن جنگ جهانى دوم همزمان است. با شکل گیرى و گسترش جنگ سرد در اروپا و فراتر از آن مانهایم توجه خاصى را به مسائل مرتبط با قدرت سیاسى و نظامى معطوف کرد.برخلاف کسانى چون مولگاى که مانهایم را نماینده جامعه شناسى مارکسیستى مى دانستند، اندیشمندانى چون آدورنو، جى (Jay)، کتلر (Kettler) و لوکاچ اعتقاد داشتند که مانهایم راه خود را از مارکسیسم جدا کرده است. به اعتقاد آنان جامعه شناسى معرفت او به طور کلى نیروى انتقادى موجود در تحلیل مارکسیستى ایدئولوژى که هدف آن برداشتن نقاب از چهره اصلى ایدئولوژى بورژوایى در نظام هاى سرمایه دارى است را نابود مى کند.نهایتاً افرادى چون سیموندز و زیگموند باومن، او را به عنوان بخشى از سنت هرمنوتیک در نظر مى گیرند.در واقع مى توان گفت که ایرادات موجود در جامعه شناسى مارکسیستى چون در نظر گرفتن طبقه به عنوان تنها چارچوب درک منافع و نادیده گرفتن واحدهاى دیگرى چون نسل ها، گروه هاى شغلى یا سازمان هاى مذهبى و عدم توجه به تجزیه و تحلیل مباحث شهروندى در حفظ ثبات نظام سرمایه دارى مانهایم را بر آن داشت که جامعه شناسى معرفتى را پى ریزى کند که به بررسى و تبیین ارتباط بین اندیشه و وجود اجتماعى بپردازد و از تقلیل گرایى و نسبى گرایى هر دو اجتناب ورزد.مانهایم در مهم ترین اثر خود «ایدئولوژى و یوتوپیا» که در واقع پاسخى جامعه شناختى به کتاب «تاریخ و آگاهى طبقاتى» لوکاچ بود، یوتوپیا را به عنوان آرزوى تغییر تعریف مى کند به این معنى که اندیشه یوتوپیایى نیروى اصلى تغییر تاریخ است. آرزوهاى یوتوپیایى عبارتند از تلاش براى متحول کردن نقش هاى اجتماعى موجود.
در واقع به اعتقاد مانهایم طبقه مسلط ایدئولوژى را مى پذیرد که ایدئولوژى این طبقه را نسبت به امکان بروز هرگونه تغییر اجتماعى، به ویژه انقلاب کور مى سازد. در نقطه مقابل، طبقه تحت سلطه داراى انگیزه لازم براى تغییر است، نگاه یوتوپیایى، این طبقه را نسبت به امکان وجود ثبات دائمى کور مى کند. به زبان دیگر هر یک از طبقات مسلط و تحت سلطه براساس منافع خاص خود در چارچوب جامعه سرمایه دارى عمل مى کنند، این دیدگاه مانهایم اساساً داراى رویکردى مارکسیستى است.در اینجا است که مانهایم مفهوم «روشنفکران آزاد» (Free _ floating Intellectuals) را تحت تاثیر آلفرد وبر مطرح مى کند و نشان مى دهد که روشنفکران را نمى توان صراحتاً براساس پایگاه طبقاتى یا منافع طبقاتى مورد تحلیل قرار داد. روشنفکران از دید مانهایم یک طبقه اجتماعى یکپارچه محسوب نمى شوند و در واقع به هیچ حزب سیاسى خاصى وابسته نیستند. مانهایم در کتاب «ایدئولوژى و یوتوپیا» دستورالعمل مشخصى براى روشنفکران ارائه مى دهد: «مسئولیت روشنفکران این است که در برابر دو نیروى تباه کننده آرمان ها به مقابله برخیزند، نسبى گرایى و رضایت از خود (به گونه اى غیرواقعى) که در نتیجه واقعیت ارتباطات روزمره پدید مى آیند.»
متفکرین متعددى بر شکل گیرى اندیشه مانهایم تاثیر گذاشته اند که از آن جمله مى توان به گئورگ لوکاچ و بلازالاى در مجارستان، امیل لاسک، هاینریش ریکرت و ادموند هوسرل در آلمان اشاره کرد. همچنین مانهایم در ادامه مطالعاتش در حوزه علوم اجتماعى از ماکس شلر و کارل مارکس نیز تاثیر پذیرفت. اما ماکس وبر و برادرش آلفرد وبر بیشترین تاثیر را بر اندیشه هاى مانهایم بر جاى گذاشته اند.همچنین تاثیرات کانت، هگل و دیلتاى در ابعاد معرفت شناختى، تاریخى و روش شناختى بر «جامعه شناسى معرفت» مانهایم که ماندگارترین و باارزش ترین بخش کارهاى اوست غیرقابل انکار هستند.در پایان اظهارنظر نهایى درباره اندیشه ها و افکار مانهایم را به خود او واگذار مى کنیم، آنجا که مى گوید:«من این روش را که دربرگیرنده تناقض هاى فراوانى است به این دلیل به کار گرفته ام که در این رشته حاشیه اى معرفت بشرى (جامعه شناسى) نباید تناقض ها و ناسازگارى ها را پنهان کنیم و وظیفه ما این است که نقاط ضعف تفکر بشرى را در مرحله کنونى آن نشان دهیم.»
مهم ترین آثار مانهایم: ایدئولوژى و یوتوپیا (۱۹۲۹)، انسان و جامعه در عصر بازسازى (۱۹۴۰)، شناخت روزگار ما (۱۹۴۳)، آزادى، قدرت و برنامه ریزى دموکراتیک (۱۹۵۰)، نقد «نظریه رمان» لوکاچ (۱۹۲۰)، مسئله نسل ها (۱۹۲۷)، رقابت به عنوان پدیده اى فرهنگى (۱۹۲۸).
